رضا قاسمپور در یادداشتی نوشت:

از قدمای طنز همچون عبید زاکانی که عبور کنیم، به شکوفایی شعر طنز در دوره مشروطه می‌رسیم. الگوی اصلی طنزنویسان این دوره همچون دهخدا، نسیم شمال، فراهانی، بهار، میرزاده عشقی و… در اصل روزنامه مشهور #ملانصرالدین آذربایجان و شاعران و نویسندگان شهیری چون علی اکبر صابر (طاهرزاده) و  قلی زاده می‌باشند.

جانمایه اشعار طنز این دوره در عین سادگی معطوف به مبارزه با بی‌عدالتی‌ها و عقب‌ماندگی‌های دوران خود می‌باشد.

بعد از انقلاب نیز شعر طنز در سبک و سیاقی متفاوت جریان داشته و راه خود را باز کرده است. شاعران طنز ترکی سرای معاصر همچون کریمی مراغه‌ای، احمد صادقی زنجانی و… وارثان خلف صابر شیروانی و معجز شبستری می‌باشند.

خلیل جوادی زنجانی یکی از شاعران طنز پرداز عصر ماست. اشعار وی گاهاً بی‌اندازه به زبان مردم کوچه و بازار نزدیک می‌شود و در عین حال طعنه‌ای به عوالمات پیچیده سیاست و گریزی ژرف به آسیب‌های اجتماعی و کژی‌های زمانه می‌زند.

آثار فارسی و ترکی جوادی عموما سهل و ممتنع می‌باشند. یعنی در عین روایی و سادگی سرایش چنین اشعاری سخت و چه بسا جانفرساست.

در این مجال گریزی به آفرینش‌های ادبی ترکی این شاعر ساتریک زده و جانمایه اشعارش را در بوته نقد و نظر قرار می‌دهیم.

اکثر اشعار جوادی به زبان شیرین فارسی است، ولی در عین حال از سر تفنن هم که شده جوادی به ادبیات غنی مکتوب و شفاهی زبان مادری‌اش سرک کشیده و افکارش را در برخی از قالب‌های شعر ترکی همانند بایاتی، لالایی، اوخشاما، قوشما و… جاری می‌کند.

لازم به ذکر است که اوزان شعری در زبان ترکی، علاوه بر بهره‌مندی از قالب‌های عروض اعراب، دارای اوزان هجایی مختص خود می‌باشد.

بایاتی و قوشما عموماً در هجایی می‌گنجند.

#بایاتی شبیه #رباعی فارسی است. وزن بایاتی هفت سیلابی بوده و مصرع‌های اول و دوم و چهارم هم‌قافیه و مصرع سوم آزاد می‌باشد و حرف اصلی شاعر معمولا در مصرع آخر بوده و مصرعهای پیشین آماده‌سازی و نشانه‌گیری جهت شلیک نهایی است.

مضامین به کار رفته در بایاتی مسائل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و… می‌باشد، ولی تم اصلی بایاتی عشق و دلدادگیست.

➖➖➖➖➖➖

▪️ذیلاً چند نمونه از بایاتی‌های زیبای خلیل جوادی را مرور می‌کنیم:

قاشین قارادیر قارا
گئتمه باتارسان قارا
تانری الک الینده
پامبوق اَلیر یوللارا

سولار آخار داش قالار
بؤرک داغیلار باش قالار
اؤزگه گلیب گئده‌ن‌دی
یولداشا یولداش قالار

گؤروب بیلن اولماسین
دییب گولن اولماسین
گلن گئدن چکیب‌لر
گئدن گلن اولماسین

او تای بو تای توتولدو
داش دوشدو چای توتولدو
سن من‌دن اوز دؤندردین
ائله بیل آی توتولدو

هر دیری‌ده جان اولماز
آج گؤزده ایمان اولماز
سوز دانیش چومماغینان
کافر موسلمان اولماز

گؤیده بولوت پارتلادی
منیم باغریم چاتلادی
آغ گؤبه‌لک یئر آتدان
أولو کیمی خورتلادی

➖➖➖➖➖➖

▪️خلیل جوادی در ترکی نیز طبع طنز خود را آزموده است:

مش ممی

از مجموعه‌ی طنز «بهشت بی‌امکانات»

گئچ کیشی تارف ندی؟ سارساخلاما
ملتی بیخود قاپیدا ساخلاما

خلقی یوباندیرما بویور مش ممی
فرصتی یاندیرما بویور مش ممی

هی گئیدیسن هی قئییدیرسن دالا
هئچ دیمیسن دالدا اوشاق وار بالا؟

گونده اوتوز یول قاپیدان هورکوسن
سن بیه قوشسان، قوزوسان، تولکوسن؟

صُب که دورورسان مینیسن نیسانا
نیسانیوی گازلییسان مئیدانا

اوردادا بیر تارف ائله مردمه
خلقه‌ده یول وئر کئچه، پیس سؤز دیمه

بیر بئله وورما بوقو بیخود یئره
خلقه یامان سؤز دیمه بیردن بیره

یاغیش یاغیب، دنده‌نی دؤرده وورما
زیغ سویی خلقین باشینا سوورما

آستانادا بویور بویور سالیرسان
ماشین میننده گورها گور سالیرسان

تانری نَقَد اویون آیین یارالدیب
تانری نقد پِیِن بِیِن یارالدیب

➖➖➖➖➖➖

▪️و اما یکی از بهترین اشعار ترکی خلیل جوادی، غزل ارزشمند قیپ قیرمیزی با تم اجتماعی‌ست که در وزن هجایی و فرم قوشما سروده شده است. زیبایی این غزل علاوه بر وزن موسیقایی آن مربوط به اصطلاحات آهنگین قپ‌قره (سیاه تند)، شیپ‌شیره (شیره غلیظ)، قیپ‌قیرمیزی (سرخ پررنگ) و… می‌باشد:

قیپ قیرمیزی

سئوگیمی گیزلینجه وئریللر اَره
گره‌ک دورام باش گؤتورم چؤللره

بو نه اویوندو باشیما گتدیلر؟
دونیا دئییندی نیه بیردن بیره؟

قیچ قولوم آغریر، ائله‌بیل اَللی یول
داش قیه‌ده آت منی چیرپیپ یئره

اوره‌ک دئییر بولار کی بیر زاد دئیل
آدام گره‌ک عشقه گؤره جان وئره

دیشلری وار آغ آپ‌باغی، قار تکین
قاش گؤزو وار کؤمور کیمی، قپ قره

دیل دوداغی گول کیمی، قیپ قیرمیزی
سؤز دانیشیر شیرین شیرین شیپ شیره

منیم کیمی قوروقچییا مان گلیر
اؤزگه گله بو باغچادان گول دَره!

آنام جانی قان تؤکه‌رم قویمارام
کبین ده کسدیرسه گره‌ک قئیته‌ره