✍️ رضا قاسم پور/ مهدی حسنی

شنبه ۱۷ تیر ماه با قرار قبلی وارد مجتمع زیبای زاگرس در جهانشهر کرج می‌شویم. استاد حسن شاه محمدی به همراه دخترش درِ نگهبانی مجتمع منتظر ما هستند.

فاصله نگهبانی تا کتابخانه تخصصی استاد، مبلمان مدرن شهری و معماری فاخرِ مجموعه آذین‌ بند صمیمیت و تواضع میزبان دوست‌ داشتنی ماست.

دو ساعت گپ و‌گفت دوستانه با استاد شاه‌محمدی از چرایی و چیستی کتاب‌های منتشره، پژوهش‌های ناتمام و در حال انجام در حوزه‌ های فرهنگی، تاریخی، جغرافیایی، زبانشناسی، آمایش سرزمینی و واژگان گویش کرجی و… از موضوعات مورد بحث ماست. آنچه ذیلا تورق می‌کنیم محصول این گپ دوستانه می‌باشد.

۲۰۰ کیلومتر گستره گویش کرجی (مادی البرزی)

استاد حسن شاه محمدی متولد ۱۳۳۴ روستای تاریخی کلاک و کارشناس بازنشسته اداره جهاد کشاورزی دهه ۸۰ است. وی دوره بازنشستگی خود را معطوف به مطالعات تخصصی روی مختصات “یال کرج” و گویش کرجی کار کرده است. شاه‌ محمدی معتقد است گستره گویش (مادی البرزی) تمامی منطقه جنوبی البرز مرکزی را شامل می‌شود. یعنی تمام درّه عمیق چون رودبار منجیل، رودبار الموت، رودبار طالقان، رودبار برغان، رودبار قصران تا فیروزکوه امتداد داشته و گویش و واژگان مشترک در این گستره جغرافیایی با عمق ۷۵ کیلومتر قابل رصد می‌باشد.

کلاک در گویش کرجی به معنای زمین دست نخورده و در ترکی (کلاک=کالاه) به معنای زمین بکر و بایر است. شاه محمدی بر خلاف جلال آل احمد معتقد است گویش کرجی از زیر شاخه‌های تاتی نبوده و مستقل می‌باشد البته اشتراکاتی با زبان تاتی دارد.

کلاک؛ مرز ری و آذربایجان تاریخی

شاه‌ محمدی که از طرف مادری به سلسله شاهان ترک‌ تبار قاجار منتسب است موفق به جمع آوری و شناسایی و استخراج بیش از ۱۵ هزار واژه ویژه کرج مرکزی شده است. جلسات تخصصی البرز پژوهان علاقمند در این حوزه به منظور پالایش و تدوین واژگان استخراجی به صورت هفتگی در کتابخانه مرکزی مجتمع زیبای زاگرس برگزار شده و شاه‌ محمدی و دوستان در حال دسته‌ بندی، تکمیل و اماده سازی برای چاپ و نشر واژگان گویش کرجی هستند.

شاه‌ محمدی می‌گوید: کلاک مرز بین ری قدیم و آذربایجان تاریخی است. غرب کلاک گستره آذربایجان تاریخی و سمت شرق حوزه استحفاظی ری قدیم بوده و عموما ساکنان کوهپایه‌ها گویش کرجی و گویش‌ وران دشت‌ ها ترک‌ زبانان هستند.

کرج شهر اولین‌ ها…

شاه‌ محمدی معتقد است که کرج با داشتن ۴۰۰ عنوانِ اولینی، پیشتازی و پیشگامی، شهر اولین‌ هاست. سد کرج (نخستین سد قوسی کشور)، اتوبان کرج، دانشکده کشاورزی، دامپروری، کارخانه‌ قند، ذوب‌آهن (که دستگاههای خریداری شده در جنگ جهانی توسط روس‌ها غارت شد و…) از نمونه‌ ها و مستندات این ادعاست.

این البرز پژوه می‌گوید: تاکنون ۴ اثر از پیشینه و داشته‌ های کلاک مانند (تعزیه، سنتی تکیه اعظم کلاک با قدمت بیش از ۴۰۰ سال ، قلعه دختر کلاک، شیرینی توتک، و نسخ خطی کلاک) را به عنوان میراث فرهنگی ناملموس به ثبت ملی رسانده است.

همچنین وی ۱۵ عنوان کتاب چاپ و یا در آستانه چاپ دارد.البرز پژوهان در یک قاب، آموزش و پرورش کرج قدیم، گردآوری واژگان گویش کرجی، مشاهیر و بزرگان کرج و….نمونه‌ هایی از پژوهش‌ های چاپ شده و یا در حال انجام است می‌باشد.

در واقع کتابخانه شخصی شاه‌ محمدی با بیش از ۵۰۰ جلد کتاب تخصصی در خصوص چرایی و چیستی یالِ کرج دستاورد پژوهشی بیش از ۳۰۰ البرز پژوه بوده و به نوعی از زیر مجموعه‌های بنیاد البرز شناسی به ریاست دکتر مهراب رجبی تلقی می‌شود.

استان شدن البرز دستاوردی نداشت

شاه‌ محمدی می‌گوید: کرج در سال ۱۳۴۵ چهارده هزار جمعیت داشت. سیل مهاجران از چهارگوشه کشور، کرج را به کلانشهر دو میلیون نفری بدل کرده و سالانه حدود ۱۵۰ هزار نفر به جمعیت البرز افزوده می‌شود. مهاجران گاها” همانند “مهندس فاتح” فرصت‌ ساز بوده و بعضا سیل ‌آسیب‌ های اجتماعی را نیز با خود به کرج سرازیر کرده‌اند. بطوریکه امروزه بیش از ۹۰ درصد ساکنین کرج مهاجرند و البته سهم کرجی‌ های بومی (یال کرج) از تعاملات قدرت ناچیز است.

شاه‌ محمدی معتقد است که مسائل تهران و کرج در هم تنیده است و فرآیند استان شدن البرز و شهرستان شدن فردیس و… فاقد وجاهت لازم بوده و دستاورد ملموسی نداشته و علاوه بر منفک شدن ۱۷۶ روستا حوضه آبریز کرج شهرستان‌ های (ملارد، شهریار، رباط کریم و…) را از مادر اصلی خود جدا کرده است.

لازم به ذکر است که استاد شاه‌محمدی دهها مقاله پژوهشی و یادداشت در خصوص دارائی‌های کلاک و استان البرز در نشریات ملی و محلی به چاپ رسانده است.