پدیده معلولیت، پدیده‌ ای فرهنگی است، زیرا بر ارزش های جامعه اثر می گذارد و از ارزش های جامعه منبعث می‌گردد. مقاله حاضر به مناسبت روز جهانی معلولان برگرفته از کتاب معلولان ایرانی و چالش های آنها تألیف دکتر سید مرتضی عرب می باشد:

سطوح و روند جمعیت معلولان در ایران و جهان

به طورکلی معلولیت مدت بسیار طولانی است که زندگی مردم را به لحاظ فیزیکی و ذهنی تحت الشعاع قرار داده است. در میان جمعیت معلولان خیلی از افراد از چندین معلولیت رنج می برند. معلولیت هایی که باعث به وجود آمدن مشکلات و موانع خاصی برای آن ها می شود. برخی از این افراد از ابتدای تولد با معلولیت روبرو می شوند. برخی نیز به دلایلی مانند وراثت، تصادف، آسیب دیدگی ها و بیماری دچار معلولیت می شوند. معلولیت ممکن است در طول حیات یک نفر و یا از همان ابتدای تولد رخ دهد. معلول بودن به معنای روبرو بودن با چالش های بسیاری می باشد و نیاز به برنامه ریزی بیشتر در زندگی می باشد. افراد معلول در طول روز دچار تبعیض های مختلف اجتماعی می شوند.

جمعیت شناسی معلولیت

مرکز آمار ایران، جمعیت افراد دارای معلولیت را حدود سه میلیون نفر در سالهای اخیر اعلام کرده است. این در حالی است که کارشناسان تعداد معلولان کشور را در تمام گروه های سنی حدود ۳ تا ۱۲ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر تخمین می زنند. با توجه به اینکه آمار و ارقام موجود همچنان مورد تأیید نبوده  و سرشماری دقیقی از نوع، چگونگی و خدمات ارائه شده به افراد دارای معلولیت و میزان دسترسی آنان به اطلاعات مربوط به معلولیت خود وجود ندارد، هیچ برآوردی از وضعیت معیشیتی، اقتصادی و اجتماعی فرهنگی افراد دارای معلولیت نیز در ایران در دسترس نیست.

بزرگترین اقلیت جهان را معلولین تشکیل می‌دهند. زیرا به طور میانگین ۱۰درصد افراد هر جامعه‌ای از معلولین تشکیل شده است. طبق گزارشات مرکز آمار ایران به عنوان متولی آمارکشور و سازمان بهزیستی هم ‌اکنون ۶۰۰ میلیون فرد معلول در جهان به علل مختلف جسمی، روانی و اجتماعی دچار ناتوانی و معلولیت هستند که ۸۰ درصد این افراد درکشورهای جهان سوم زندگی کرده و یک سوم آنها را کودکان تشکیل می‌دهند.

معلولان بخش انکار ناپذیری از جامعه محسوب می شوند که نباید هیچ گونه تبعیض و استثنایی در این میان وجود داشته باشد. برای زندگی همچون سایر افراد جامعه دارای حقوقی مشابه هستند. مانند: دسترسی به خدمات بهداشتی و فرصت های آموزشی و شغلی، مسکن، حمل و نقل، دسترسی به اطلاعات و برخورداری از زندگی اجتماعی و فرهنگی مانند تسهیلات ورزشی تفریحی، حضور در جامعه و مداخله کامل در امور سیاسی و تمامی موضوعات مربوط به آن.

آمارها نشان می دهد که از هر۱۰کودکی که در جهان متولد می شود یکی معلول به دنیا می آید و یا بعد معلولیت بیش از آنکه جنبه پزشکی داشته باشد پدیده ای است که جنبه اجتماعی دارد؛ معلولین در بیشتر مواقع از حقوق طبیعی خود محروم می مانند و نقیصه جسمانی آنان در نوع شغل، تحصیلات، ازدواج،  باروری و سطح امید زندگی آنان تأثیر می‌گذارد. براساس برآورد بانک جهانی ۲/۱میلیارد نفر از جمعیت دنیا با درآمد کمتر از یک دلار در روز فقیر محسوب می شوند؛۲۰۰ میلیون نفراز افراد فوق را افرادی با معلولیت های شدید و متوسط تشکیل می دهند؛ علی رغم ریشه کن شدن فلج مغزی در بیش از۱۱۰کشور جهان فقط درسال ۲۰۱۲ بیش ۰۰۰/۱۰۰ مورد جدید به معلولین ناشی از فلج اطفال اضافه شده است. هنوز درجهان ۵/۲ میلیون بیمار مبتلا به جذام وجود دارد. بنابراین جوامع انسانی بصورت مشترک با دو مشکل بنیادی و عمیق یعنی معلولیت و فقر مواجه هستند که هرکدام به خودی خود بسیاری از مکانیزم های رشد، توسعه و برنامه ریزی های خرد و کلان اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی ملتها و دولتها را متأثر و حتی فلج و ناکام می سازند.

دکتر عرب بیان می داردکه معلولیت یک معضل فیزیکی نیست، بلکه آن یک نوع خلاء بین بدن و عوامل اجتماعی، فیزیکی، ذهنی است، که منجر به گوشه گیری در اجتماع می شود. طبق نظر بانک توسعه آسیا در سال ۲۰۱۵ واقعیت معلولیت و شیوع آن در آسیا در حال گسترش است. اکثریت معلولان نادیده گرفته می شوند و در هیچ یک از سرشماری ها توجه خاصی به آن نشده است. طبق گفته ایشان کمتر از ۵ درصد ازکودکان معلول به مدرسه می روند. دختران و زنان دو برابر مردان از مسائل تبعیض آمیز رنج می برند و دسترسی بسیار کمتری به تحصیلات دارند. اکثر افراد معلول به لحاظ مالی شرایط ضعیفی دارند زیرا فرصت های شغلی و حضور در جامعه برای آن ها بسیار محدود می باشد. تحصیلات کلید پیشرفت افراد معلول می باشد. هر اندازه که دسترسی افراد معلول به تحصیلات بیشتر باشد بیشتر می توانند نیازها، علایق و تجربیاتشان را مطرح کنند. دولت ایران می کوشد تا مدارج تحصیلی مختلفی را برای افراد معلول در نظر بگیرد.

تحصیلات برای افراد معلول کمتر از ۱۸ سالبه صورت رایگان می‌باشد

حضور افراد معلول در جامعه و دادن نقش به آن‌ها به‌ مثابه یک امر اجتماعی موردتوجه سازمان‌های بین‌ المللی پیشنهاد دهنده مشارکت معلولین در توسعه فعالیت‌ های اجتماعی مورد پذیرش اکثرکشورهای جهان قرارگرفته است. در جهت این امر مهم نه‌ تنها نهادها و سازمان‌های مسئول ارائه خدمات به معلولین مانند وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، سازمان بهزیستی کشور، سازمان آموزش‌ و پرورش استثنایی، بنیاد شهید و امور ایثارگران، کمیته امداد و…. از جایگاه ویژه‌ای برخوردار می‌گردند بلکه همه دستگاه‌ هایی اجرایی کشور به فعالیت همه‌ جانبه و هماهنگ فراخوانده می‌شوند و نهایتاً انتظار می‌رود که دولت بتواند چنین رویکردی را در کلیه زمینه‌های فرهنگی و با استفاده از تمامی وسایل ارتباط‌جمعی وارد ساخته و فرهنگ نوینی از مشارکت همه‌ جانبه و کامل مردمی بیافریند.

بنا بر آمار، حدود ۱۲ درصد از جمعیت ایران را معلولین تشکیل می‌دهند که از این میزان در حدود ۲ میلیون نفر دارای معلولیت شدید و ۵/۶ میلیون نفر معلول کم‌توان در ایران زندگی می‌کنند. معلولیت بیش از آنکه جنبه پزشکی داشته باشد پدیده‌ای است که جنبه اجتماعی دارد. به‌طور میانگین ده درصد از افراد هر جامعه را معلولین تشکیل می‌دهند. در ساده‌ترین تعریف، آن را «ایجاد اختلال در رابطه بین فرد و محیط» دانسته‌اند؛ یعنی وقتی معلول با موانع فرهنگی، اجتماعی یا فیزیکی روبرو می‌شود، چه‌ بسا بیشترین چیزی که رخ می‌نماید نبود یا محدودیت فرصت‌ها درراه مشارکت زندگی اجتماعی در سطحی همانند دیگران است.

از سوی دیگر، پدیده معلولیت، پدیده‌ای فرهنگی است، زیرا بر ارزش های جامعه اثر می گذارد و از ارزشهای جامعه منبعث می‌گردد. یکی از مشکلات افراد معلول نگرش منفی آحاد مختلف جامعه به گروه‌های مختلف معلولین است که بیشتر زمینه فرهنگی داشته و بجای تأکید بر توانمندی و نقاط قوت معلولین و پرورش استعدادها، بیشتر به نقاط ضعف آنان توجه می‌گردد. به‌ طوری‌ که مسئولین در سطح کشور در برنامه‌ریزی‌های اجتماعی و فرهنگی کمتر به مسائل و مشکلات این قشر از جامعه توجه داشته و جایگاهی در برنامه‌ریزی برای آنان در نظر می­ گیرند، با توجه به تعداد زیاد معلولان در کشور، توصیه می­گردد از واژه معلولیت کمتر استفاده گردد و به‌جای نگاه ترحم‌آمیز به این مسئله توجه به مشکلات جمعیتی و اجتماعی آنان در راستای زندگی معمولی در کنار سایر شهروندان قابل‌توجه می‌باشد.

چو کاری بی فضول من برآید                                    مرا در وی سخن گفتن نشاید
و گر بینی که نابینا و چاه است                                    اگر خاموش بنشینی گناه است