نگاهی به بدیع لفظی در اشعار نسیم شمال

اشرف الدین گیلانی یکی از شاعران آزادیخواه زمان قاجار است که اشعارش به سبب اهمیت اجتماعی و سیاسی تاریخ حساس مشروطه بسیار مورد توجه است. اما گذشته از این اهمیت، می‌توان اشعار او را به‌سبب رفتن به‌سوی قالب آزادتر شعر از قید و بندهای گذشته نیز ستود. او شعر را برای آگاهی عامه‌ ی مردم می‌سرود و این هدف را با بهره‌گیری از بلاغت بخصوص آرایه‌ های لفظی که ارتباط مستقیم با موسیقایی شعر دارد، انجام می‌داد. موسیقایی شدن شعر سبب القای تفکر شاعر، تشخّص شعر و زیبایی آن، در نهایت سپردن به‌حافظه‌ی فرد است. در این پژوهش سعی شده کلیات نسیم شمال مورد بررسی قرارگیرد و تمام ابیات که در آن آرایه لفظی تکرار وجود دارد با توجه به اهداف اشاره شده بررسی شود. و سپس مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند. برآیند نتیجه بیانگر آن است که اشرف‌الدین گیلانی با بهره‌گیری از آرایه تکرار، جهت موسیقایی کردن بر اثر شعر و سپس القای تفکر و سیر آن به‌حافظه خواننده بیشترین بهره را برده است. و پس از آن از انواع جناس و سجع استفاده کرده است. تکرار منادا از جمله بیشترین کاربردها را در انواع تکرار داشته و این بدین سبب است که شاعر برای کمک، هرکسی و هرچیزی را مورد خطاب قرار داده است از جمله شعر معروف او که در وصف قلم است و منادای آن به‌تمامی خود«قلم» است.

دسته بندی انواع اشعار نسیم شمال از نظر بدیع لفظی

«گاهی انسجام کلام ادبی بر اثر روابط متعدد آوایی و موسیقایی در بین کلمات است. یعنی آن رشته‌ ی نامریی که کلمات را به‌ هم گره می‌زند و بافت ادبی را به‌وجود می‌آورد، ماهیت آوایی و موسیقایی دارد»(شمیسا،۱۳۹۰: ۲۳). اشعار نسیم شمال را بر اساس بدیع لفظی(سجع، جناس، تکرار) به قرار زیر است:

تسجیع(سجع): سخن گفتن به‌صورت موزون را سجع می‌گویند. انواع سجع (متوازی، مطرّف و متوازن).

سجع متوازی: در این نوع سجع کلمات در وزن و حرف روی هردو مطابق هستند(صفوی، ۱۳۹۰: ۲۹۷).

۱ـ از فضای لامکان باد بهشتـی مـی‌وزد بلبل قدس الهی بر سرگل می‌خزد(حسینی‌گیلانی،۱۳۶۴: ۲)

ـ السلام ای نو گل خوشبوی صحرای وجود ایکه برخاک قدومت کرده اهل حق سجود (همان،۶)

بین واژه‌های «می‌وزد، می‌خزد» و«وجود، سجود» سجع متوازی برقرار است. درست است این کلمات در جایگاه قافیه هستند اما اطلاق سجع متوازی با توجه به تساوی هجاهای کلمات از نظر عدد وکمیت نیز به‌آنها درست است.

سجع مطرّف: طرف اول یکی ازکلمات ازطرف اول کلمه‌ی دیگر سنگین‌تر است(شمیسا، ۱۳۹۰: ۳۷).

۲ـ از چنین جنگی عقول عاقلان دارد قصور محو کرد از صحفه‌ی تاریخ جنگ سلم و تور (همان، ۳۷)

سجع متوازن: وزن یکی است اما رویّ مختلف «صامت نخستین هجای قافیه می‌تواند متغیر باشد یا نباشد» (شمیسا،۱۳۹۰: ۳۸).

۳ـ آهای، آهای نسیم شمال مثال شیر ارژنه گاه زنی به میسره؛ گاه زنی به میمنه(حسینی‌گیلانی، ۱۳۶۴: ۲۶)

تجنیس(جناس): «الفاظ به‌یک‌دیگر ماننده استعمال کردن است… و همه پسندیده و مستحسن باشد در نظم ونثر، و رونق سخن بیفزاید و آن را دلیل فصاحت، وگواه اقتدار مردم شمارند بر تنسیق سخن»(قیس الرازی، ۱۳۸۸: ۳۵۲).

۱ـ جناس تام :آن است که دو کلمه‌ی متفق‌اللفظ مختلف‌المعنی به کار دارند»(همان).

ـ شش ماه بود ورشو گویند که محصور است ورشو نشود نقره با علم و کفایت شو (حسینی‌گیلانی،۱۳۶۴: ۳۹)

۲ـ جناس محرف: اختلاف درمصوت کوتاه یا حرکت حروف را جناس ناقص یا محرف گویند(شمیسا،۱۳۹۰: ۵۶)

ـ گر نداری ارده‌ی قم غم مخور ور شرابت نیست خم‌خم غم مخور (حسینی‌گیلانی،۱۳۶۴: ۸۷)

تکرار: یکی دیگر از روش‌های بدیع‌لفظی تکرار است که سبب افزایش موسیقی وتأکید روی اشعاراست. این صنعت ازقوی‌ترین عوامل تأثیرات و بهترین وسیله‌ی القای عقیده و تفکر است (شفیعی‌کدکنی، ۱۳۶۸: ۹۹).

هم حروفی منظم

ـ گر گره در کار ما افکند چرخ بهر ما مشکل گشا علمست علم(حسینی گیلانی، ۱۳۶۴: ۴)

تکرار هجا: تکرار یک هجا در متن کلام است. معمول‌ترین نوع آن تکرار ادات جمع است(شمیسا، ۱۳۹۰: ۷۵).

ـ صفحه‌ی گیتی نگارستان شده آن فرنگستان مزارستان شده (حسینی گیلانی، ۱۳۶۴: ۴۳)