به گفته سازمان بهداشت جهانی در دنیا ۱۵۰ واکسن کرونا در دست ساخت هستند که برای آزمایش آنها ۴۸ کارآزمایی در جریان است.

در جدول زیر مهمترین واکسن‌های کرونا را که به تولید نزدیک هستند یا تولیدشان شروع شده می‌توانید ببینید.

چرا واکسن مهم است؟

برای مهار پایدار همه‌گیری جهانی ویروسی مثل این ویروس که اسم رسمی‌اس سارس-کرونای-۲ است، تقریبا اتفاق‌نظر وجود دارد، تنها راه، مصون شدن درصد زیادی (۶۵ درصد به بالا) از جمعیت است، همان که به آن ایمنی گله‌ای یا جمعی می‌گویند.

این ایمنی از دو راه ایجاد می‌شود، یکی ابتلای جمعیتی بزرگ به بیماری است اما کرونا بسیاری را روانه بیمارستان کرده و جان بسیاری را گرفته است. اگر این رویکرد در پیش گرفته شود، اگر چه ممکن است جمعیت بطور طبیعی مصون شود اما بسیاری از کسانی که با وجود سالمندی یا بیماری‌زمینه‌ای می‌توانند سال‌ها عمر مفید و فعال داشته باشند جان خود را از دست می‌دهند و شمار قابل‌ملاحظه‌ای هم با عوارض طولانی کرونا دست به گریبان می‌شوند.

راه دوم واکسیناسیون سراسری است.

تازه ترین اخبار چیست؟

هفته پیش شرکت آمریکایی فایزر که با همکاری شرکت آلمانی بیواِن‌تک واکسن کرونا ساخته است گفت نتایج اولیه نشان می‌دهند این واکسن در ۹۱ درصد موارد از سرایت بیماری پیشگیری کرده است. بعد شرکت آمریکایی مدرنا گفت نتایج اولیه مرحله آخر ازمایش انسانی نشان می‌دهند که واکسن این شرکت در نزدیک به ۹۵ درصد موارد موفق بوده است و در مجموع از بروز بیماری شدید جلوگیری می‌کند. این پیشگیری به نظر می‌رسد در میان گروه‌های سنی و نژادی گوناگون بوده که در صورت اثبات نهایی یافته‌ای حائز اهمیت است.

با تکمیل شدن نتایج کارآزمایی‌های بالینی (مرحله سوم) و همینطور پس از شروع واکسیناسیون گسترده (مرحله چهارم)، ارقام اعلام‌شده در باره میزان کارایی واکسن‌ها ممکن است تغییر کنند.

چه چیز اولین است؟

واکسن‌های فایزر و مُدرنا اولین واکسن‌های کرونا نیستند، اولین واکسن کرونا که اعلام کرد نتایج‌اولیه حاکی از ۹۲ درصد مصونیت بوده واکسن روسی اسپوتنیک پنج است. روسیه واکسیناسیون با این واکسن را شروع کرده است.

اما واکسن‌های فایزر و مدرنا از یک نظر اولین هستند، اینها اولین واکسن‌ها با فناوری پیشرفته ی اِم‌آراِن‌اِی (آراِن‌اِی پیام‌رسان) هستند و در شرف اخذ مجوز برای استفاده در انسان. در واکسن‌های رایج علیه بیماری‌های ویروسی معمولا از ویروس کشته شده، ضعیف شده یا اجزای پروتئینی آن برای ایجاد ایمنی اکتسابی استفاده می‌شود.

در واکسن‌های اِم‌آراِن‌اِی از بخشی از رمز ژنتیکی ویروس استفاده می‌شود که پس از تزریق، به داخل سلول راه یافته و پروتئین خارمانند (یا شاخکی) ویروس را بدون بیماری‌زایی تولید و دسترس سیستم ایمنی قرار می‌دهد تا بر ضد آن پادتن و سلول‌های ایمنی تی تولید کند. بنابراین وقتی خود ویروس کرونا وارد بدن شود سیستم ایمنی می‌تواند آن را شناسایی و خنثی ‌کند.

اما در ساخت واکسن اسپوتنیک از فناوری ویروس حامل و دستکاری ژنتیکی دو نوع آدنوویروس استفاده شده است. با این دستکاری، این ویروس‌ها رمز ژنتیکی کرونا را حمل و پس از ورود به سلول‌های بدن، شاخک‌‌ آن را کپی کرده و به سیستم ایمنی معرفی می‌کنند بدون آنکه ایجاد بیماری کنند. سیستم ایمنی وقتی با کپی‌ شاخک ویروس کرونا در تماس قرار میگیرد آن را شناسایی می‌کند و بر ضدش فعال می‌شود. بعد اگر سیستم ایمنی با خود ویروس کرونا مواجه شود به دلیل همان شباهت می‌تواند آن را شناسایی و خنثی کند. به خاطر داشته باشید یکی از دلایلی که کرونا چنین همه‌گیری‌ای ایجاد کرده این است که ویروس نوظهور بوده و سیستم ایمنی انسان‌ها با آن آشنا نیست.

واکسن ساخت شرکت چینی سینوواک از ویروس خنثی شده برای ایجاد پاسخ ایمنی استفاده می‌کند که روش سنتی تولید واکسن است.

آیا این واکسن‌ها ضرر یا عوارض جانبی دارند؟

شرکت‌های سازنده که این واکسن‌ها را در تعداد قابل‌ملاحظه‌ای آزمایش کرده‌اند می‌گویند واکسن‌هایشان بی‌ضرر بوده و عارضه جانبی مهم ایجاد نکرده است. هیچ دارو یا واکسنی بدون عارضه جانبی نیست و مسئله این است که این عوارض چقدر نادر یا شایعند و چقدر خفیف یا جدی و چقدر گذرا یا ماندگار. بنابراین این واکسن‌ها هم حتما در عده‌ای ایجاد تب، سردرد، بدن‌درد، ضعف و بی‌حالی، درد یا حساسیت محل تزریق و امثال آن را ایجاد می‌کند اما این عوارض جدی نیستند. در نظر داشته باشید که کار واکسن برانگیختن پاسخ ایمنی است یعنی همان اتفاقی که در بیماری‌های عفونی می‌افتد بنابراین نوعی احساس کسالت پس از تزریق واکسن عجیب نیست.

در مورد عوارض جانبی نادرتر یا عوارض در درازمدت هیچکدام از این واکسن‌ها آنقدر در طول زمان و در سطح گسترده استفاده نشده‌اند که جواب این سوال مشخص باشد. همینطور چون بعضی از این واکسن‌ها از فناوری‌های جدیدی استفاده می‌کنند که پیش از این در انسان استفاده نشده کشف چنین عوارض احتمالی جدی و ناشناخته تنها در آینده و با بررسی‌های بیشتر مشخص خواهد شد.

چه سوال‌هایی هنوز بی‌جوابند؟

اینکه آیا واکسن تمام گروه‌های سنی را یکسان ایمن می‌کند؟ آیا واکسن در تمام گروه‌های سنی و نژادی و افراد با نارسایی ایمنی، هم از ابتلا جلوگیری می‌کند هم از سرایت یا اینکه فقط باعث جلوگیری از بیماری وخیم و شدید می‌شود؟ ایمنی واکسن چه مدت پایدار می‌ماند و کِی کم می‌شود یا از بین می‌رود؟ آیا واکسن قابلیت تکرار و تجویز مجدد دارد؟

برای پاسخ دادن به تمام اینها، واکسن باید مدتی نسبتا طولانی در جمعیت بزرگی امتحان شده باشد.

واکسن کِی به ما می‌رسد؟

بیشتر کشورهای دنیا در حال برنامه‌ریزی و آماده شدن برای واکسیناسیون وسیع هستند. بجز کشورهایی مثل چین و روسیه که این کار را آغاز کرده‌اند، سایر کشورها بر حسب امکانات، وسعت و جمعیت خود مشغول برنامه‌ریزی هستند. این کار به بسیج و دارکات و پشتیبانی وسیعی نیاز دارد.

کشورهای غربی در بهترین حالت از ابتدای سال ۲۰۲۱ یعنی تقریبا از اویل دی ماه واکسیناسیون را شروع می‌کنند.

در ایران و افغانستان هم مثل بسیاری از کشورها مشخص نیست چه موقع امکان واکسیناسیون همگانی فراهم شود اما آنها هم مثل بقیه قاعدتا آماده می‌شوند.

البته سازمان جهانی بهداشت با همکاری سازمان‌ها و خیریه‌های همکاری جهانی واکسن و پیشگیری از همه‌گیری (مثل CEPI و GAVI)، برنامه دستیابی جهانی به واکسن کووید-۱۹ یا کوواکس ( COVAX) را راه انداخته است و در نظر دارد دستیابی عادلانه به واکسن کرونا را برای بسیاری از کشورهای با درامد پایین تا متوسط فراهم کند.

آیا واکسن کرونا برای همه مناسب است؟

این یکی از مسائل مهمی است که دولت‌ها باید درباره‌اش تصمیم بگیرند. با توجه به اینکه در ابتدا هیچ کشوری واکسن کافی برای واکسیناسیون تمام جمعیتش را ندارد بنابراین باید اولویت‌بندی کرد. این کار در هر کشوری بر اساس شرایط و امکانات و ویژگی‌های جمعیتی و جغرافیایی متفاوت خواهد بود. مثلا در بریتانیا می‌توان گفت که واکسن ابتدا به سالمندان، افراد مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای و مزمن و دیگر گروه‌های اسیب‌پذیر و کادر بهداشت و درمان و مراقبت تزریق شود و افراد زیر پنجاه سال سالم در پایین فهرست اولویت باشند.

واکسن تزریقی است یا استننشاقی؟ چند نوبت باید واکسن زد؟

تاکنون تمام واکسن‌های کرونا که در مراحل آخر آزمایش هستند تزریقی در دو نوبت بوده‌اند. در واکسن اسپوتنیک فاصله دو تزریق پنج روز، در واکسن سینوواک دو هفته، در فایزر سه هفته و در واکسن مدرنا و واکسن استرازنکا و دانشگاه آکسفورد چهار هفته است. شرکت آمریکایی جانسون و جانسون دو واکسن در دست ساخت دارد که یک نوع آن تک‌نوبتی است. انتظار می‌رود نتایج اولیه آزمایش واکسن‌های جانسون و جانسون و واکسن استرازنکا و دانشگاه آکسفورد بزودی منتشر شوند.

واکسن‌های استنشاقی از طریق اسپری بینی در مراحل ابتدایی ساخت و آزمایش بالینی هستند.

چه مشکلاتی بر سر راه واکسیناسیون هستند؟

تقریبا تمام واکسن‌ها از تولید به مصرف باید سرد بمانند و حفظ زنجیره سرمایی در سلامت و کارایی واکسن بسیار اهمیت دارد. در واکسن‌های رایج مثل واکسن سه‌گانه این دما حدود ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد است اما واکسن فایزر باید در منفی هشتاد و واکسن مدرنا در منفی بیست درجه سانتی‌گراد نگهداری شوند. برای باز شدن یخ این واکسن‌ها واکسن فایزر را می‌توان پنج روز و واکسن مدرنا را یک ماه پیش از تزریق در یخچال معمولی نگهداری کرد. با این حال سرمای زیادی که این دو واکسن نیاز دارند نقطه ضعف محسوب می‌شود. علاوه بر اینکه هزینه را بشدت بالا می‌برد، در بسیاری از کشورهای دنیا استفاده وسیع از چنین واکسن‌هایی بسیار دشوار میشود بخصوص در کشورهای گرمسیر یا مناطق صعب‌العبور یا کشورهایی که زیرساخت‌های توسعه کافی نیستند.

مشکل دیگر دونوبتی بودن واکسن‌هاست. همه چیز از واکسن و سرنگ گرفته تا نیروی آموزش دیده و زمان، دو برابر می‌شود. یکی از مشکل‌های واکسن‌های دو یا چند نوبتی است که به دلایل مختلف ممکن است فرد نوبت‌های بعدی را دریافت نکند.

آیا دیگر نیازی به ماسک یا فاصله اجتماعی نیست؟

تا اطلاع ثانوی نیاز هست. اول اینکه هنوز آزمایش انسانی این واکسن‌ها به پایان نرسیده و تولید آن در حدی نیست که برای بیشتر جمعیت دنیا کافی باشد. مدتی طول می‌کشد تا هر کشوری بیشتر جمعیتش را واکسینه کند.

دوم اینکه این همه‌گیری جهانی است، یعنی این کافی نیست که ما واکسن زده باشیم و خیالمان از کرونا راحت شده باشد. اگر جمعیت زیادی در دنیا واکسینه نشوند کرونا همچنان در گردش خواهد بود و اگر جهش قابل‌ملاحظه‌ای بکند ما هم که واکسن زده‌ایم ممکن است دیگر مصونیت نداشته باشیم.

در خوش‌بینانه‌ترین حالت به نظر می‌رسد حداقل یک سال دیگر ماسک و فاصله اجتماعی ضروری باشند.

آیا واکسن کرونا را به همه افراد می‌توان تزریق کرد؟

در وهله اول این به نوع واکسن بستگی خواهد داشت و پس از تکمیل آزمایش واکسن‌ها بهتر می‌توان به این سوال جواب داد. در برخی افرادی که سیستم ایمنیشان به دلایل مختلف خوب کار نمی‌کند ممکن است تنها واکسن خاصی توصیه شود یا اصلا توصیه نشود.

بسیاری از واکسن‌ها را به زنان باردار هم می‌توان تزریق کرد اما در مورد این واکسن‌ها باید منتظر نتیجه نهایی آزمایش‌ها و توصیه شرکت سازنده بمانیم. با اینکه تقریبا در همه جای دنیا زنان باردار در بین گروه‌های آسیب‌پذیر قرار گرفته‌اند اما شواهدی نیست که زنان باردار بیشتر از دیگران در معرض خطر بیماری سخت باشند.

اگر ویروس جهش مهمی کند چه؟

چنین جهشی اتفاق افتاده، مثلا در مینک‌های پرورشی در دانمارک که از طریق انسانی دچار همه‌گیری کرونا شدند، پنج جهش دیده شد که یکی از این جهش‌ها که به خوشه پنج معروف شده باعث نگرانی شده است. ویروس کرونا یک پروتئین خارمانند (یا شاخک) دارد که مثل قلاب، آن را به سلول انسان وصل می‌کند. برخی واکسن‌ها همین پروتئین خارمانند را بازنمایی می‌کنند تا سیستم ایمنی با آن اشنا و سپس بر ضدش وارد عمل شود. بعد اگر ویروس کرونا وارد بدن شود سیستم ایمنی مانع می‌شود که قلابش به سلول‌های بدن گیر کند.

تغییر اساسی در این قلاب باعث فرار ویروس از سیستم ایمنی شده و می‌تواند در مواردی ایمنی واکسن‌های فعلی را بی‌تاثیر کند. دانمارک البته تمام مینک‌ها را کُشت و منطقه‌ بزرگی که این اتفاق در آن افتاده بود را قرنطینه کرد. شواهدی هم دیده نشده که این جهش تاثیری بر بیماری‌زایی ویروس گذاشته باشد.

اخیرا گزارشی نیز از جهش دیگری (N439K) در برخی از ویروس‌های کرونای رایج در اروپا پرده برداشت که حداقل در آزمایشگاه می‌تواند از پادتن‌های موثر فرار کند. اهمیت چنین سویه‌هایی تنها در ماه‌های آتی و پس از واکسیناسیون گسترده مشخص خواهد شد.

کرونا هم مثل همه ویروس‌ها جهش می‌کند و اگر در آینده جهش مهمی بکند باز هم ممکن است واکسن مفید باشد، علائم بیماری را خفیف‌تر و نیاز به بستری و مراقبت ویژه و احتمال مرگ را کاهش دهد چرا که واکسن تاحدی سیستم ایمنی را با ویروس کرونا آشنا کرده است.

چرا بازارهای مالی ترقی کردند؟

هفته پیش که فایزر خبر از نتایج امیدوارکننده واکسنش داد، بازارهای مالی ترقی قابل‌ملاحظه‌ای کردند بخصوص در زمینه‌های مربوط به گردشگری مثل شرکت‌های هوایی و هتلداری. این خوش بینی ایجاد شد که دوباره رونق به این بخش‌ها برگردد که یکی از بیشترین لطمه‌ها را از همه‌گیری کرونا خورده‌اند. سهام شرکت‌های سازنده واکسن یا شرکت‌های مرتبط هم ترقی کرد. الیته پس از چند روز این هیجان فرونشست اما خبر واکسن مُدرنا باز هم رونقی دیگر به آن داد.
اخبار واکسن را چگونه پیگیری کنیم؟

بزودی خبر نتایج واکسن‌های آزمایشی دیگری را می‌شنویم، واکسن جانسون و جانسون، واکسن استرازنکا و دانشگاه آکسفورد و واکسن سینوواک بیوتک چین را. آنها برخی ویژگی‌ها و نتایج اولیه آزمایش انسانی واکسن خود را اعلام می‌کنند.

بجز این باید منتظر اعلام برنامه واکسیناسیون در کشور محل سکونت‌مان باشیم و اینکه بر حسب سن و سلامت در اولویت‌های اول هستیم یا ثانوی.

کدام واکسن بهتر است؟

به این سوال پاسخ درستی نمی‌توان داد چون نیاز به گذشت زمان و تزریق واکسن به جمعیت قابل‌ملاحظه‌ای دارد. سازندگان تقریبا تمام واکسن‌های مهم که در جدول بالا دیدید می‌گویند حداقل در کوتاه‌مدت واکسن‌شان کارایی زیادی داشت بدون عوارض جانبی جدی.

اینکه کدام واکسن یا واکسن‌ها در کشور محل سکونت ما در دسترس قرار بگیرند به عوامل زیادی بستگی دارد و دولت‌ها باید درباره‌اش تصمیم بگیرند، برای مثال ممکن است برخی واکسن برای گروه‌های سنی خاص یا افراد با نقص ایمنی مناسب‌تر باشند.

اگر کشوری خود تولیدکننده واکسن باشد احتمالا بیشتر از واکسن خود استفاده خواهد کرد. البته الان که در مراحل اولیه هستیم و واکسن کم است، برخی کشورها مثل بریتانیا از چند شرکت مختلف واکسن پیش‌خرید کرده‌اند.

مسئله دیگر هزینه و امکانات و زیرساخت‌ها هستند. برخی دولت‌ها ممکن است واکسن‌های ارزان‌تر یا فراوان‌تر یا با نگهداری آسان‌تر را برای واکسیناسیون سراسری مناسب‌تر ببینند.

واکسن‌هایی که در درجه حرارت‌های پایین باید نگهداری شوند نیاز به امکانات گسترده دارند و گران تمام می‌شوند. واکسن تک‌نوبتی به واکسن دونوبتی ارجحیت داد و مثلا اگر نتیجه آزمایش واکسن تک‌نوبتی جانسون و جانسون خوب در بیاید، ممکن است برخی کشورها آن را ترجیح بدهند. اگر واکسن دونوبتی باشد و مثلا ده میلیون دوز داشته باشید، برای پنج میلیون نفر واکسن دارید.

ملاحظات سیاسی و جغرافیایی هم ممکن است نقش داشته باشند، مثلا اتحادیه اروپا، آمریکا و کانادا و ژاپن بیشتر به واکسن‌های غربی روی آورده‌اند، هند و عربستان به واکسن روسیه و برزیل و مکزیک و اندونزی، امارات و ترکیه به واکسن‌های چینی. (چین سه واکسن در دست ساخت دارد).

نکته دیگر این است که هر چه واکسن به جمعیت بزرگتری تزریق شود بی‌ضرر بودن و کارایی آن بیشتر مشخص می‌شود بنابراین کشورهایی که واکسن‌شان را به جمعیت بزرگتری تزریق کرده باشند ممکن است فعلا برای بعضی دولت‌ها امتحان‌پس‌داده‌تر به نظر آیند، مثلا چین که یکی از واکسن‌هایش را به ارتش تزریق کرده یا گروه‌هایی از مردم را واکسینه کرده است. البته باید منتظر بود و دید سازنده‌های چینی چه نتایجی را اعلام می‌کنند.

ارزیابی و مقایسه واکسن‌های فعلی ممکن است پس از سال‌ها استفاده گسترده و مطالعه تطبیقی میسر شود.

آیا تنوع واکسن چیز خوبی است؟

به نظر می‌رسد که جواب مثبت باشد. با روشن شدن جزئیاتی بیشتر درباره تاثیر این واکسن‌ها ممکن است برخی واکسن‌ها در گروه‌های سنی خاصی بهتر عمل می‌کنند یا برخی در پیشگیری از ابتلا موثرتر باشند و برخی در خفیف کردن بیماری. این واکسن‌ها از روش‌های مختلفی برای تحریک سیستم ایمنی استفاده می‌کنند و اگر ویروس جهش قابل‌ملاحظه‌ای بکند ممکن است برخی واکسن‌ها تاثیر خود را به اندازه کافی حفظ کنند.

بعلاوه، در صورت بروز عوارض جانبی جدی پیش‌بینی نشده در یک واکسن، می‌توان از واکسن‌های دیگر با فناوری متفاوت استفاده کرد. تصمیم‌گیرندگان بهداشتی-درمانی و پزشکان هم گزینه بیشتری خواهند داشت.

ضدواکسن‌ها چه می‌گویند؟

کسانی را که می‌گویند کره زمین مسطح است را هنوز براحتی می‌توان در اینترنت پیدا کرد اما تردیدی نیست که سیستم ایمنی را می‌توان با واکسن آموزش داد مثال آن هم واکسن آبله که ریشه این بیماری را کند و باعث شد واژه آبله‌رو که زمانی بسیار رایج بود اکنون تقریبا منسوخ شده باشد و بسیاری از ما هم چنین فردی را ندیده باشیم.

ضدواکسن‌ها که ابتدا می‌گفتند واکسن سرخک یا سه‌گانه باعث اوتیسم می‌شود -چیزی که دانش امروز ما نشان نمی‌دهد- اکنون تئوری پیچیده‌تری دارند و معتقدند که در واکسن کرونا ریزتراشه‌ای (میکروچیپ) هست که وارد بدن فرد می‌شود و بعد می‌توان آن را به دلخواه و از راه نسل پنجم اینترنت (فایوجی) فعال کرد و مثلا باعث آزاد شدن ماده‌ای خاص در بدن شد. البته مدرکی در این باره وجود ندارد. و هر چند معتقدان به این تئوری ممکن است قانع نشوند چون معتقدند ما بی‌اطلاعیم چون بسیار محرمانه است. اما آنچه از فناوری امروز می‌دانیم این است که چنین تکنولوژی پیشرفته‌ای هنوز در دسترس نیست.

ضد واکسن‌ها معتقدند دولت‌ها و شرکت‌های عظیم داروسازی شفاف نیستند، از بهانه واکسن برای امتحان کردن مواد خاصی روی جمعیتی بزرگ استفاده می‌کنند و واکسن عوارض درازمدت دارد.

با نگاه تاریخی می‌توان مواردی یافت که یک محصول-دارویی شیمیایی که سازنده‌اش آن را بی‌ضرر می‌دانسته بعدا مشخص شده مضر است یا دولت‌ها برنامه‌های وسیع بهداشتی-درمانی را به منظورهای دیگری هم بکار برده باشند اما در حال حاضر نگاه همه به واکسن کرونا است، اطلاعات نهایی زیر ذره‌بین خواهند بود، واکسن‌ها در جمعیت بزرگی آزمایش شده یا می‌شوند و اگر عارضه خاصی داشته باشند بالاخره در این همه جمعیت خود را نشان خواهد داد.

در مورد عوارض درازمدت هنوز برای قضاوت زود است هر چند که سازندگان می‌گویند اولویت‌شان بی‌ضرر بودن واکسن است. مسئله این است که مشخص شده خود کرونا هم در برخی افراد عوارض درازمدت باقی می‌گذارد و محدودیت و تعطیلی و بیکاری خود عارضه درازمدت دیگری به نام ناسلامتی روان دارد. ضدواکسن‌ها البته کرونا یا کشندگی آن را باور ندارند اما کسانی که در بیمارستان کار می‌کنند یا در دور بر خود مبتلا یا فوت شده کرونا داشته‌اند البته نمی‌توانند چنین چیزی بپذیرند.

ضدواکسن‌ها می‌گویند واکسن‌های اِم‌آراِن‌ای تابحال آزمایش نشده‌اند. این درست است که قبلا چنین واکسنی نبوده اما مطالعه و پیشرفت‌های قابل‌توجه در این فناوری مدت‌ها است که در جریان است. فناوری‌های مشابه مانند واکسن‌های دی‌ان‌ای و ویروس حامل، در درمان‌های آزمایشی انواع سرطان و پیشگیری از بیماری‌های عفونی در در حیوانات آزمایشگاهی و برخی کارآزمایی‌های بالینی محدود آزمایش شده و می‌شوند.

ضدواکسن‌ها می‌گویند این ژن‌های ویروس در ژنتیک ما ادغام می‌شوند. از قضا یک ارجحیت فناوری ام‌ار‌ان‌ای این است که در تئوری برخلاف واکسن‌های دی‌ان‌ای و ویروس حامل، امکان ادغام کد ژنتیکی حامل در میزبان نیست. اگرچه این فناوری‌ها مانند هر تکنولوژی درمانی در مسیر طراحی و تولید عوارضی داشته‌اند اما شرکت‌های سازنده و بسیاری کارشناسان معتقدند که پیشرفت‌های سال‌های اخیر بسیاری از این مشکلات را حل کرده‌اند و آزمایش‌های حیوانی و نتایج ابتدایی کارآزمایی‌های بالینی هم حاکی از بی‌ضرری نسبی آنهاست.

ضدواکسن‌ها بی‌اعتمادی به دولت‌ها و شرکت‌های عظیم دارویی را با بی‌اعتمادی کلی به دانش اشتباه گرفته‌اند که هر روز از فواید آن به اشکال گوناگون بهره‌مند می‌شوند. اینجا علم تاوان سیاست و تجارت را می‌دهد.

منبع: بی بی سی فارسی