در این چندماه اخیر و البته با گردنکشی‌ های غیرقابل کنترل کووید ۱۹، آن قدر تعداد جرم اولی‌ها بالا رفت که مردادماه امسال، دادِ رئیس آگاهی تهران درآمد و در مصاحبه‌ای‌ گفت: بیش از ۵۰ درصد دستگیرشدگان سرقت‌ها در سه ماه اخیر، «بار اولی» بودند. با توجه به این‌که مشاغل زیادی از دست رفته، عده‌ای‌که سابقه ندارند هم به سمت سرقت کشیده شده‌اند. یکی از جرایمی که با افزایش بیکاری زیاد می‌شود، سرقت است. به نظر من، در همه جوامع این مساله مصداق دارد و مربوط به ایران و تهران نیست. بر اساس اعلام او، در سال‌های گذشته، نسبت دستگیری مجرمان سابقه‌ دار به بار اولی‌ ها ۵۰ به ۴۵ درصد بود و بیش از ۵۰ درصد مجرمان، سابقه‌دار وکمتر از ۴۵ درصد بار اولی بودند، اما درحال حاضر تقریبا این میزان مساوی است.

به‌ خاطر شیرخشک بچه‌ام، سرقت کردم

یکی از معروف‌ترین جرم اولی‌ها که خبر آن بازتاب زیادی در رسانه‌ها داشت، پدر جوانی بود که برای اولین بار و به خاطر تهیه شیرخشک نوزادش، دست به سرقت مسلحانه از بانک زد. ماجرا، ۱۵ اسفند ۹۶ رقم خورد. مرد جوان ساعت ۹ و ۴۰ دقیقه صبح در حالی‌که سر و صورتش را با پارچه پوشانده بود، با اسلحه‌ای که به گفته خودش، پلاستیکی بود، به بانک رسالت شعبه احمدآباد مشهد رفت. اسلحه‌ اش را با دستانی لرزان به سمت متصدی بانک گرفت و از او خواست پول‌ ها را بدهد. متصدی بانک که به شدت ترسیده بود، از ترس جانش، بدون بحث با سارق پول‌ها را در کوله پشتی سارق جوان ریخت. پس از آن، سارق جوان سوار موتورش شد و فرار کرد، اما طولی نکشید که دستگیر شد او در اعترافات خود گفت که فرزندش به شیر خشک نیاز داشت و چون قادر به تهیه آن نبود، دست به سرقت زد. او با صدایی لرزان در مقابل دوربین‌ های صدا و سیما گفت: «آن روز از بانک ۱۷ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان سرقت کردم و پس از سرقت و در اولین اقدام، دو قوطی شیرخشک برای کودکم خریدم. باقیمانده پول را برگرداندم، چون من دزد نیستم و تحت فشار شدید مالی این کار را کردم. من حاضرم نان‌ خشک بخورم، اما کنار زن و بچه‌ ام باشم.»

شهریه دانشگاه نداشتم

دانشجوی جوان آرزوهای دور و درازی برای خودش داشت و به این فکر می‌کرد که پس از تمام شدن تحصیلش، مشغول کار شود و بعد هم ازدواج کند، اما به گفته خودش، مشکل مالی باعث شد تا برای اولین‌بار دست به سرقت بزند. آن‌طور که تعریف می‌کند، از مدت‌ها پیش و با شیوع کرونا، او و پدرش بیکار شده بودند و به همین خاطر، حتی توان پرداخت شهریه دانشگاهش را هم نداشت. او با یکی از دوستانش درددل کرد و دوستش هم به او پیشنهاد انجام سرقت داد. می‌گوید او ابتدا زیر بار سرقت نرفت، اما نداشتن پول برای پرداخت شهریه دانشگاه باعث شد تا پس از مدتی تردید، پیشنهاد دوستش را قبول کند. پس از این‌که نحوه سرقت را از او یادگرفت، دنبال طعمه برای سرقت رفتند. می‌گوید:« سوار بر موتورسیکلت در خیابان‌های شهر پرسه می‌زدم و با دیدن زن‌های تنها در خیابان‌های خلوت با تهدید از آنها سرقت می‌کردم. گوشی‌های سرقتی را هم در سایت‌های اینترنتی به فروش می‌رساندم، اما خیلی طول نکشید که از طریق دوربین‌های مداربسته شناسایی شدم.»

اولین سرقت مرد ۴۹ ساله

سرقت سن و سال نمی‌شناسد. گاهی این سرقت در دوران کودکی اتفاق می‌افتد، گاهی در دوره نوجوانی، جوانی یا حتی میانسالی. اتفاقی که دی ماه گذشته برای یک مرد ۴۹ ساله افتاد و به گفته خودش برای اولین‌بار دست به سرقت زد. ۲۷ دی ماه، ماموران در حال گشتزنی در خیابان بودند که به آن‌ها اعلام شد سارقی یک گوشی تلفن همراه از یکی از تعاونی‌های پایانه مسافربری جنوب تهران سرقت کرده است.

در بررسی دوربین‌های مداربسته مشخص شد مرد میانسالی وقتی در حال عبور از مقابل یک تعاونی این پایانه بود، متوجه شد کسی در آن حضور ندارد. سپس از قسمت هلالی گیشه رد شد و پس از برداشتن گوشی یکی از کارکنان این تعاونی، پا به فرار گذاشت. البته فرار او خیلی طول نکشید و تصاویر او در اختیار ماموران گشت پلیس قرار گرفت. سه روز جست‌وجو برای دستگیری سارق ادامه داشت که ناگهان ماموران متوجه‌اش شدند و به او فرمان ایست دادند، اما سارق میانسال فرار کرد و ماموران پس از زمینگیر کردن او، دستگیرش کردند. او دربازجویی‌ها گفت:«پول‌لازم بودم و برای همین تصمیم گرفتم گوشی کارمند تعاونی را سرقت کنم. تا به حال دزدی نکرده بودم و به خاطر فشار مالی دست به این‌کار زدم.»

سرقت آقا مهندس

مشکل مالی چنان فشاری به مرد جوان آورد که با وجود داشتن تحصیلات عالیه، دست به سرقت زد. او مهندس عمران بود، اما به‌دلیل بیکاری مداوم و نداشتن یک شغل مناسب برای اولین‌بار دست به سرقت زد: «من اگر تنها بودم، تحمل این را داشتم که با نداری بسازم، اما زن و بچه‌ام را چه می‌کردم؟ تا کی ‌می‌توانستم شرمنده آنها‌ باشم؟ اگر کار ثابتی داشتم که با آن می‌توانستم اموراتم را بگذرانم، چه نیازی داشت دست به سرقت بزنم؟» مرد جوان در حالی‌که پشت به دوربین صدا و سیما داشت، در مورد نحوه ارتکاب اولین سرقت خود گفت: «دو نفر از دوستانم متوجه شده بودند دست و بالم تنگ است، مرا همراه خود بردند. وقتی به خانه‌ای رسیدیم، به من گفتند چند دقیقه اینجا بایست تا برگردیم. وقتی برگشتند، به من ۲۰ میلیون تومان دادند و بعد برگشتیم به خانه، اما چند روز بعد دستگیر شدم. تجربه خوبی نبود و این اولین وآخرین سرقتی بود که مرتکب آن شدم.»

برق گرفتگی، تاوان اولین سرقت

۳۰ مردادماه امسال، گزارش قطعی برق در منطقه اکباتان به ماموران شرکت برق اعلام شد. وقتی ماموران برای رفع مشکل به آن جا رفتند، با بدن نیمه جان مردی روبه‌ رو شدند که کنار وسایل و ابزاآلات سرقت کابل برق، بیهوش روی زمین افتاده بود. سارق نیمه‌ جان به بیمارستان منتقل شد. وضعیت او به‌گونه‌ای بود که پزشکان فکر می‌کردند زنده نمی‌ماند اما او با خوش‌شانسی بعد از هفت روز از کما خارج شد، اما به‌ خاطر شدت برق‌ گرفتگی، پنج انگشت دست راست مرد ۴۰ ساله قطع شد. وی پس از بهبودی به جرم خود اعتراف کرد:

سابقه سرقت داری؟

اولین بارم است.

چرا دست به سرقت زدی؟

بعد از اخراج از محل کارم، برای پیدا کردن کار به هر‌جایی سر زدم اما کاری پیدا نکردم. تا این‌که پسر جوانی گفت برایت ‌کاری سراغ دارم که می‌توانی کلی پول به جیب بزنی. او ما را به کنار پست برق آورد و با تجهیزات کامل سرقت کابل‌های برق را آغاز کرد. از تیر برق بالا رفتم و با دست راستم کابل را گرفتم که محکم به زمین پرت شدم و از هوش رفتم تا این‌که در بیمارستان به هوش آمدم.

ویژگی‌ های جرم اولی‌ ها

دکتر میرحامد خانی،‌جرم‌شناس: جرم اولی‌ها افرادی هستند که به دلایل مختلفی مانند شوخی و تفریح، کنجکاوی یا ترحم به افراد دیگر با انگیزه رابین هودی و البته بدون نقشه قبلی و برنامه‌ریزی مرتکب جرم می‌شوند. بنابراین اینها افرادی نیستند که سراغ جرایم پیچیده بروند و همدست و نیت و نقشه قلبی داشته باشند، بلکه مرتکب جرایم ساده و سرقت‌های کوچک می‌شوند.

در بسیاری از موارد، چون بار اولی‌ها، عزم و قصد جدی برای ارتکاب جرم ندارند، به همین دلیل، براحتی نیز دوباره به سمت جامعه بازمی‌گردند. این‌طور نیست که فکر کنیم چون چنین فردی یک بار مرتکب جرم شد، پس آلوده شد و دیگر راه نجاتی برای او متصور نباشیم. لزوما چنین چیزی رخ نمی‌دهد.

اگر این فرد مورد سرزنش دوستان قرار گیرد یا اگر والدینش متوجه جرم او شدند، به او تذکر دهند و با ملاطفت با او برخورد کنند، او به جامعه بر می‌گردد، اما اگر مورد تشویق قرار گیرد و کسی او را سرزنش نکند، ریسک جرم ارتکابی و عمل خود را پایین و ساده می‌بیند و این حس در فرد ایجاد نمی‌شود که اقدامش جرم و پرریسک است. مثلا اگر کسی برای اولین بار سراغ مواد مخدر برود یا صندوق صدقات را خالی کند، شاید مردم هیچ تذکری به این فرد ندهند و او را سرزنش نکنند. نتیجه چنین رفتاری از سوی مردم، کاهش ریسک آن جرم در جامعه است. مجموعه این مسائل روی هم باعث می شود تا ناهنجاری و تبعات سوء آن تشدید شود.

آسیب‌ های روانی اولین سرقت

دکتر تاجیک الماسی، روانشناس: جرم، یعنی ارتکاب یک رفتار خلاف قانون که با هنجارهای جامعه، همخوانی ندارد و این عدم تضاد و همخوانی شخص را دچار تنش روحی و تعارض می‌کند و دچار عذاب وجدان می‌شود. به طور کلی، چند عامل در وقوع جرم موثر است. اولین عامل آن، وجود زمینه‌های شخصیتی است. یعنی برخی افراد در اثر فشار، چارچوب اخلاقی خود را کنار گذاشته و مرتکب جرم می‌شوند، در مقابل بعضی دیگر نیز تحت هیچ شرایطی از اصول خود عدول نمی‌کنند. پس فردی که زیربار فشار، خرد می‌شود، زمینه شخصیتی ارتکاب جرم در او وجود دارد. عوامل اجتماعی، مانند التهابات اجتماعی، شرایط اقتصادی و در شرایط فعلی شیوع کرونا نیز باعث می‌شود تا این عوامل دست به دست هم داده و شرایط را برای ارتکاب جرم در برخی افراد فراهم کند.

یکی دیگر از مشکلات ما، فضای اجتماعی کشور است که مانع از این می‌شود شهروندان قانون‌مداری داشته باشیم. یعنی وقتی خبر اختلاس منتشر می‌شود، تنها یک خبر نیست، بلکه این پالس به رده‌های پایین‌تر جامعه داده می‌شود که اگر افراد قدرتمندی مرتکب اختلاس شدند، پس ما هم برای تامین نان شب‌مان می‌توانیم سرقت کنیم و با این دلیل تراشی‌ها، شاهد نقض قانون هستیم.

پس از ارتکاب جرم، اگر فرد جرم اولی باشد، در صورتی‌که احساس گناه ناشی از آن را نتواند مرتفع کند، آن را تکرار کرده و تبدیل به رویه او می‌شود. به همین علت، بسیاری از کارشناسان معتقدند تا جایی که امکان دارد، افراد زیر ۱۸ سالی که مرتکب جرم می‌شوند، به کانون اصلاح و تربیت اعزام نشوند، چرا که در کانون، افراد خلافکار دیگر حضور دارند و باعث می‌شود شیوه‌های قانون شکنی متعددی را از هم‌دوره‌ای‌های خود فراگیرند.

بنابراین توصیه ما به بار اولی‌ها این است که خود و اطرافیانش به روانشناس مراجعه کنند تا علت بروز این رفتار در او ریشه‌یابی شود. ضمن این‌که با همدلی و همراهی و برگرداندن او به محیط سالم، یک کنترل اخلاقی درونی در او شکل می‌گیرد که مانع از ارتکاب مجدد جرم می‌شود، اما اگر با برچسب متهم و مجرم با او برخورد شود، به تدریج آمادگی بیشتری برای تکرار جرم پیدا می‌کند.

فقر و بیکاری، ریشه آسیب‌های اجتماعی

دکتر امان الله قرایی مقدم جامعه‌شناس: معیشت رابطه مستقیمی با اقتصاد دارد و اگر معیشت جامعه دچار مشکل شود، به تبع آن، انواع آسیب‌های اجتماعی افزایش پیدا می‌کند. یعنی شما از هر دیدگاهی به این موضوع نگاه کنید، چه از دید ماتریالیست‌هایی مانند مارکس و انگلز و چه از دیدگاه ذهنی‌گرایانی مانند وبر؛ این یک قانون است. البته عوامل دیگری نیز دخیل است، اما اصل و بنیاد، همان معیشت است که به آن اشاره کردم. در این بین، افزایش آمار جرم اولی‌ها، زنگ خطر را به صدا درآورده است. این یعنی این‌که جامعه دچار فقر و بیکاری است و عده‌ای هیچ درآمدی ندارند و تامین نمی‌شوند.در جامعه، دو نیروی برانگیزنده و بازدارنده بر افراد وارد می‌شود.

هرگاه در جامعه‌ای، نیروی برانگیزنده مانند پدر و مادر، باورهای شخصی، محل زندگی و دوستان بر نیروهای بازدارنده مانند پلیس و قوه قضاییه برتری پیدا کند، اینجا باید منتظر افزایش وقوع جرم باشیم. زیرا نیروی برانگیزنده به کار و لباس و خواب نیاز دارد و به همین دلیل چنین نیرویی به فرد برای ارتکاب جرم فشار وارد می‌کند تا با آن جرم، نیازهای طبیعی خود را فراهم کند. البته باید مشکلاتی مانند فقر و بیکاری را رفع کرد، اما قانونگذار در خصوص جرم اولی‌ها رافت به خرج داده و اگر مرتکب جرمی شود، با او با عطوفت برخورد کرده و گذشت می‌کند، اما اگر جرم تکرار شود، بخشش دیگر جایگاهی ندارد و اینجا برچسب مجرم سابقه‌دار به او می‌خورد و در این صورت در امور روزانه خود دچار مشکلات بسیار عدیده‌ای می‌شود.

لیلا حسین زاده – ضمیمه تپش روزنامه جام جم