دکتر شهریار سلیمانی آزاد، پژوهشگر لرزه‌ زمین‌ساخت و متخصص پالئوسایزمولوژی –تکتونیک جنبای سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور در گفت‌وگو با ایسنا، “تهران” و “تبریز” را از جمله کلانشهرهای اصلی ایران برشمرد که در شرایطی حاد از دیدگاه خطر رخداد زمین لرزه قرار دارند و گفت: این دو کلانشهر سابقه لرزه‌­خیزی را دارند، ضمن آنکه از آخرین زمین‌­لرزه مهمی که داشته­‌اند، تاکنون رشد مساحت و جمعیت بسیار زیادی را نیز تجربه کرده­‌اند.

وی بر پایه کاتالوگ زمین­‌لرزه­‌های تاریخی، آخرین زمین‌­لرزه بزرگ و مهم “تهران” و “ری” باستان را مربوط به ۱۹۰ سال قبل (سال ۱۸۳۰ میلادی) دانست و ادامه داد: بر اساس آثار گسلش به جای مانده از این زمین‌­لرزه و اندازه پهنه لرزه‌ه­ای آن، بزرگای برآورد شده آن حدود ۷.۲ بوده است و در مطالعات پالئوسایزمولوژی که ما طی ۱۵ سال گذشته انجام دادیم، آثار گسلش سطحی این زمین­‌لرزه را در میان “گسل مشا” و “گسل شمال تهران” در محل اتصال این دو گسل در خاور لواسان و در نزدیک به منطقه آبعلی یافته و با روش‌های رادیومتریک سن‌سنجی کرده­‌ایم.

سلیمانی با تاکید بر اینکه این زلزله تاریخی و بزرگ تهران در بلافصل پهنه رومرکزی زلزله ۵.۱ رخ‌داده در بامداد جمعه ۱۹ اردیبهشت ماه ۱۳۹۹ بوده است، خاطرنشان کرد: آثار زمین‌­لرزه تاریخی یاد شده را با مطالعات پالئوسایزمولوژی طی پروژه‌های مشترکی که با پژوهشگران فرانسوی داشتیم، مشاهده و برداشت کرده­‌ا­یم.

این پژوهشگر لرزه‌زمین ساخت سازمان زمین‌شناسی کشور اضافه کرد: در ۱۹۰ سال پیش که این زلزله بزرگ رخ داد، شهر تهران به این وسعت وجود نداشته و مساحت کل ری باستان ۲ کیلومتر مربع با جمعیت ۶۰ هزار نفر بوده، ولی الان تهرانی با وسعت ۷۵۰-۱۰۰۰ کیلومتر مربع و جمعیت افزون بر ۱۳ میلیون نفر شکل گرفته است.

سلیمانی با بیان اینکه از این رو در شرایط فعلی رخداد یک زمین‌­لرزه بزرگ می‌تواند به ما نشان دهد که چه میزان مهم است، یادآور شد: محققان زمین‌شناسی پیشرو کشور از ۴۰ سال قبل یافته­‌ها و داده‌های لرزه­‌زمین‌­ساختی از شهرهای بزرگی همچون تهران را منتشر کرده­‌اند و این داده‌ها حاکی از آن است که در شرایط فعلی به چه میزان بحران رخداد یک زمین­‌لرزه برای آنها جدی است.

وی اضافه کرد: ما نیز با پژوهش بیشتر بر اساس روش‌های به‌روز دنیا تلاش کرده­‌ایم که داده‌های مطالعات محققان پیشرو را تکمیل کنیم. نکته مهم در این بین آن است که بسیاری از داده‌های اولیه محققان پیشرو گویای خطرناک بودن شرایط بسیاری از شهرهای بزرگ کشور همچون تهران و تبریز بوده است و سوالی که مطرح می‌شود، این است که از همان داده­‌های ارزشمند و اطلاعات اولیه منتشر شده که بعدها در اختیار متولیان ساخت و ساز کشور قرار گرفته است، تا کنون چه مقدار استفاده واقعی شده است.

سلیمانی با بیان اینکه خرداد ماه سال جاری درست ۳۰ سال از زلزله بزرگ رودبار و منجیل می‌گذرد، خاطر نشان کرد: در آن زمان همه تلاش محققان حوزه فنی و زمین‌شناسی به سمت تدوین آیین‌نامه‌های لازم الاجرایی برای ساخت و سازهای مقاوم رفت. محققان با تلاش بسیار آیین‌نامه‌های ساخت و ساز را بر اساس شرایط و داده­‌های لرزه‌خیزی موجود تدوین کردند، نقشه‌ها و برآوردهای خطر زلزله تهیه شد، از این اطلاعات که تبدیل به قوانین لازم‌الاجرا شده است، باید دید در عمل چه مقدار استفاده شده است؟

وی با بیان اینکه در حال حاضر پر سودترین بخش اقتصادی کشور، ساخت و ساز است، گفت: افرادی در این حوزه وارد شدند که بسیاری از آنها تخصص لازم را در این حوزه ندارند، ولی با توجه به جایگاه سیاسی و مالی متاسفانه می­‌توانند با اعمال نفوذ، قوانین ساخت و ساز را دور بزنند. از این رو، لازم است تا سیستم نظارتی برای ایجاد توسعه­‌ای هرچه پایدارتر بسیار هوشیار و قوی عمل کند.

متخصص پالئوسایزمولوژی –تکتونیک جنبای سازمان زمین‌شناسی به نقل از متخصصین ساخت و ساز با تاکید بر ضرورت دارا بودن عمر مفید به اندازه کافی بالا برای سازه‌های ساخته شده در کشور، یادآور شد: این در حالی است که در برخی موارد سازه‌های کمتر از ۲۰ سال عمر تخریب و مجددا ساخته می‌شوند، ولی سازه‌ها جزو سرمایه‌های ملی کشور هستند و توسعه پایدار منوط به این است که از آنچه که در حال حاضر ساخته و استفاده می‌شود، تا حد توان نسل‌های آینده نیز از آن بهره­‌مند شوند و این امر زمانی محقق می‌شود که به امنیت ساخت و سازها نیز توجه ویژه­‌ای شود.

برآورد میزان خطر لرزه­ای نسبی گسل‌ها در یک گستره

سلیمانی با اشاره به برخی گفته‌ها در زمینه میزان خطر لرزه‌­ای نسبی گسل‌های تهران، با بیان اینکه زمانی که از این موضوع سخن به میان می‌آوریم، درباره شهری صحبت می‌شود که با یک گسل مواجه نیست، گفت: پهنه‌هایی از گسل‌ها در اطراف، خاور، شمال، جنوب و باختر و همچنین در داخل تهران وجود دارد و طی ۲۰ سال گذشته تلاش شده که از این پهنه‌های گسلی اطلاعاتی مهم کسب شود.

این محقق سازمان زمین‌شناسی با بیان اینکه این مطالعات به ما نشان می‌دهد که کدام یک از گسل‌ها دگر شکلی زمین‌­لرزه­‌ای بیشتری دارند و لذا می‌توانند برای کلانشهر تهران خطرناک­‌تر باشند، ادامه داد: یکی از مواردی که در این زمینه بسیار مهم به نظر می‌رسد، مساله “فاصله” مرکز جمعیت با مرکز احتمالی خطر است. یادمان نرود که در سال ۲۰۰۳ میلادی در زلزله بم ما با زمین‌­لرزه­‌ متوسط ولی در بلافصل منطقه تجمع جمعیتی مواجه بودیم و اثر اصلی آن هم فاجعه­‌ای بود که دیدیم.

وی افزود: در مورد هر شهر از جمله تهران مساله این است که بر پایه داده‌های دقیق، می‌توانیم تفسیرهای درست­‌تری داشته باشیم و فعلا در حال حاضر داده‌های فراهم آمده از پژوهش­‌های لرزه­ زمین‌­ساختی نشان می‌دهد که هم بخش باختری و هم بخش خاوری و هم برخی مناطق داخل تهران با مساله احتمال رخداد زمین‌لرزه مواجه است و از این رو تهران به­ واقع در شرایط خطرناکی قرار دارد.

سلیمانی با تاکید بر این که افزایش جمعیت، وسعت و ساخت و آمیختگی سازه‌ای طراحی و اجرا شده بد تا خوب به این شرایط بحرانی اضافه شده است، خاطر نشان کرد: در شهر تهران شاهدیم که در کوچه و خیابان­‌های باریک گاهی بیش از ۱۰ برج ساخته شده که نشان می‌دهد ما در مساله رخداد زمین‌­لرزه احتمالی با چه شرایط پیچیده‌ای روبه­ رو هستیم.

وی ادامه داد: برای اینکه بدانیم کدام یک از گسل‌ها شرایط خطرناکتری دارد، باید بدانیم که کدام یک از آنها دچار دگرشکلی زمین‌­لرزه‌ای بیشتری است و کدام یک از آنها احتمالا در آستانه تخلیه انرژی لرزه­‌ای هستند. در صورتی می‌توانیم در این زمینه تفسیر درست­‌تری ارائه دهیم که درباره همه این گسل‌ها اطلاعات دقیق و کافی داشته باشیم.

به گفته این محقق حوزه لرزه زمین‌ساخت بر اساس داده‌های موجود، گاه ما با شهرهایی مواجه هستیم که با رشد جمعیت در شرایط خطرناک زمین‌لرزه دست به گریبانند. از این رو، در ساخت و سازها باید شرایط ایمنی و مقاوم‌سازی بهینه را به طور جدی لحاظ کرد و تا زمانی که این مساله هم و غم واقعی مسئولان و جامعه نباشد، نمی‌توان امیدی به افزایش ایمنی لرزه­‌ای شهرها داشت.

اثر رخدادهای لرزه‌ای بر روی گسل‌های پیرامون

سلیمانی با بیان اینکه وقتی در بخشی از پوسته زمین، انرژی لرزه‌­ای توسط رخداد زمین­‌لرزه­‌ها تخلیه می‌شود، میدان تنش آن منطقه تغییر خواهد کرد و لذا این موضوع می‌تواند بر گسل‌های نزدیکتر به آن گسل نیز اثرگذار باشد، گفت: بر اساس برآوردها، انرژی یک زمین­‌لرزه به بزرگای ۷ بیش از ۳۰ برابر زمین لرزه­‌ای به بزرگای ۶ است. درنتیجه، رخداد زمین‌لرزه­‌هایی با بزرگای متفاوت، اثرات متفاوتی بر گسل­‌های پیرامون خواهند داشت.

وی با بیان اینکه دانش‌هایی مانند ریاضیات و شیمی صدها سال قدمت دارند، ادامه داد: این در حالی است که قدمت علم زلزله‌شناسی حدود یک قرن و اندی است؛ یعنی از آن زمانی که دستگاه‌هایی اختراع شد که بتوانیم امواج زمین‌لرزه‌ها را به ثبت برسانیم و ساختار داخل کره زمین را بهتر بررسی کنیم. حال با همین اندک دانش به دست آمده از پدیده زمین‌­لرزه گاه می­‌خواهیم تفسیرهای بزرگی انجام دهیم و باید حواسمان باشد که تفسیرهای بزرگ را نمی­‌توان و نبایست با داده‌های اندک و نادقیق انجام داد. در حال حاضر، مهمترین دستاورد علمی و عملی بشر هوشمند در این مقوله شناسایی و برآورد هر چه واقع­‌بینانه‌تر میزان خطر زمین‌­لرزه و طراحی و ساخت سازه­‌های به اندازه کافی مقاوم و مقرون به صرفه است و بس … تا هم جان ارزشمند و هم دارایی وی همواره در امان باشند.