✒️ رضا خصالی _فعال فرهنگی البرز

رجب پاشا و نوعثمانیسم !

اردوغان را می توان یکی از پیچیده ترین، هوشمندترین و قدرت طلب ترین سیاستمداران قرن حاضر ترکیه به شمار آورد. او نزدیک به دو دهه در صحنه قدرت ترکیه یکه تازی می کند و شرایط را طوری هدایت نموده تا به اهداف خود در سپهر سیاسی ترکیه دست یابد. وی در این راستا، از اندیشه ها و رویکردهای مختلفی بهره برده که یکی از اصلی ترین آنها، مسئله نو عثمانی گری یا نو عثمانیسم است. عثمانی گری در واقع، بر سه محور فرهنگ ترک، عرب و ایرانی با ماهیتی از اسلام گرایی سنتی است که حوزه نفوذ خوبی را برای سلاطین عثمانی در طول حکمرانی آنان برقرار نمود. نوعثمانی گری ناظر بر احیای مجد و شکوه خلافت سلطنت عثمانی است که رهبران آن به مدت پنج قرن بر کشورهایی از سه قاره آفریقا، آسیا و اروپا تحت عنوان خلیفه سلطان به صورت مطلق و متمرکز اعمال قدرت می کردند. در واقع، برگزیدن این راهبرد توسط اردوغان، امکان تبدیل شدن ترکیه به یک قدرت فرا منطقه ای را محتمل می سازد.

نوعثمانی گری

نوعثمانی گری یا نوعثمانیسم به اندیشه ای اطلاق می شود که خواهان بازگشت مجد و شکوه امپراطوری عثمانی است. این حرکت در آخرین سال های حیات امپراطوری عثمانی اتفاق افتاد اما نتوانست مانع از فروپاشی سلطنت عثمانی گردد. به معنی دیگر، امروزه نوعثمانی گری اقدامی است برای برقراری مجدد قدرت و نفوذ دولت ترکیه در کشورهای عربی آفریقایی و که روزگاری تحت سلطه عثمانی ها بودند. نوعثمانی گری را می توان از چند جهت بررسی کرد. نخست اینکه، بر مدار اندیشه خلافت سلطنت خواستار برقراری مجدد نفوذ در حوزه های شرقی و اسلامی هستند. از سوی دیگر، این اندیشه به دنبال برقراری مجدد نفوذ و تسلط عنصر ترکی و یا به بیان دیگر سیاست ورزی مقتدرانه ترکان در منطقه خصوصا در میان کشورهایی که مسکن قوم ترک هستند.

پان ترکیسم

با روی کار آمدن آتاتورک در ترکیه، پان ترکیسم تنها ارزش اساسی ترکیه شد و ترکیه نوین دورانی را به خود می دیدید که دیگر خبری از اسلام گرایی و سودای خلافت در آن یافت نمی شد. این بار، ترک گرایی و تنها بها دادن به عنصر ترک در دستور کار سیاستمداران و رجال ترکیه قرار داشت. پس از برآمدن آتاتورک در ترکیه، نجم الدین اربکان را باید با لقب پدر اسلام گرایی ترکیه نوین یاد کرد. او با اقدامات حزبی و سیاسی خود، بستر مناسبی برای رشد و نمو احزاب اسلامی در ترکیه پدیدآورد.

اردوغان و حزب متبوعش، نتیجه ای از این فرصت سازی اربکان به شمار می روند. با روی کارآمدن حزب اسلام گرای عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲ و قدرت نمایی اردوغان در عناوین مختلف از جمله نخست وزیر و رئیس جمهور، اسلام گرایی در ترکیه بیش از پیش به چشم آمد؛ اردوغان به واسطه احزاب و جریان های اسلامی در ترکیه، خود را در ساختار سیاسی اجتماعی به خوبی مطرح نمود. او با موفقیت هایی که در اداره کشور و توسعه اقتصادی به دست آورد، به استفاده از سایر ظرفیت های سیاسی ترکیه از جمله پان ترکیسم روی آورد و در ادامه راه خود، پان اسلامیم و پان ترکیسم را با هم به کار برد. تلفیق این دو جریان فکری که ماهیت ذاتی جریان نوعثمانیسم را تشکیل می دهند، برای اردوغان فرصت هایی مناسبی را ایجاد کرد و سرمایه های گران بهایی در جامعه سیاسی ترکیه برای وی به ارمغان آورد.

حکومت اسلامی

اندیشه سیاسی یا به تعبیر دیگر ایدئولوژی در حکومت، از اساسی ترین عوامل حکمرانی به شمار می آید. یک اندیشه سیاسی زمانی کارآمد است که ساختار قدرت را فزایش داده و قادر به بسیج توده ها باشد. اندیشه خلافت در میان مسلمانان اهل سنت از این ماهیت برخوردار است؛ مفهوم و کارکرد تاریخی آن، خصوصا در جغرافیای عثمانی موید خوبی بر این ادعاست؛ اسلام گرایی اردوغان، با همین هدف نمود یافته و او می خواهد از امکان هایی که خلافت و کارکرد تاریخی آن در ترکیه به وی ارزانی می بخشد، نهایت استفاده را ببرد. هرچند تحقق خلافت و برقرارای نظام سیاسی با این ماهیت و ویژگی ها بالا در جهان امروزی و معادلات سیاسی نوین، عملا غیر ممکن است اما می تواند پیوندهای خوبی برای او در میان مسلمانان اهل سنت برقرار نماید. اردوغان در این راستا، به جریان اخوان المسلمین روی آورد و سعی خود را بر ارتباط و تعامل بر آن معطوف ساخت. در واقع، اردوغان به دنبال استفاده از این جنبش اسلامی است؛ چرا که انگیزه و گرایش به تشکیل حکومت اسلامی، یکی از بنیادی ترین و مهم ترین چارچوبه های فکری و اعتقادی اخوان المسلمین را تشکیل می دهد. تعامل با حماس در فلسطین و حمایت از حزب النهضه در تونس را باید گواه دیگر این سخن برشمرد. تمامی این گرایشات و کنش های اسلامگرایانه اردوغان، به دنبال گسترش عمق استراتژیک ترکیه در میان توده مسلمانان و منطقه است. به بیان دیگر، خود او به خوبی می داند داعیه تاسیس حکومت جهانی اسلام تحت رهبری خلیفه ای واحد چیزی جز یک رویا نیست اما این ایده آل ها می تواند خوراک سیاسی خوبی را برای وی تامین کند و در جلب نگاه جمعیت گسترده مسلمان اهل سنت بسیار موثر باشد.

ملی گرایی

از سوی دیگر، پان ترکیسم به اردوغان در ترکیه و کشورهایی که جمعیت غالب آن کشورها را ترکان تشکیل می دهند، این امکان را می دهد تا پایگاه ها و فرصت های بیشتری برای دست یابی به اهداف خود کسب نماید. پان ترکیسم در آغاز نوعی واکنش به پان عربیسم و حتی پان اسلامیسم بود که در جغرافیای عثمانی تکوین یافته بود اما رفته رفته یک جریان کنشی و پرنفوذ شد. این جریان فکری توانایی ایجاد همبستگی ملی میان ترک ها که اکثریت جامعه ترکیه را تشکیل می دهند، در درون خود نهفته دارد. اندیشمندان ترک با اتخاذ این رویکرد، ملی گرایی در میان ترک ها آسیای صغیر را تقویت کردند و دولت ملت نوینی تحت نام جمهوری ترکیه پدید آوردند. از سوی دیگر، پان ترکیسم می تواند علقه خوبی میان ترکان آسیای مرکزی و آسیای صغیر برقرار کند و عمق استرتژیک مناسبی را برای ترکیه فراهم اورد. اتخاذ این رویکرد توسط اردوغان، چالش هایی را به دنبال داشته است؛ با اتخاذ این گرایش، کردها به عنوان کاراکتری مهم و تاریخی در ترکیه، به حاشیه رانده شدند و به عنوان شهروند دست دوم ترکیه تعریف می شوند. مسئله کردها در زمان اردوغان به روش های مختلفی مدیریت شد اما همچنان یکی از مهم ترین چالش های پیش روی اردوغان است و کردها همچنان در ساختار سیاسی اجتماعی ترکیه فاقد جایگاه و صلاحیت هستند. از زاویه ای دیگر، پان ترکیسم که از بستر ترکیه برخواسته و ابزاری برای نفوذ ترکیه در کشورهای ترک تبار است، نوعی حساسیت سیاسی میان دولت های ترکی به وجود آورده و می تواند توان بازدارنده ای برای ترکیه در معادلات منطقه ای به دنبال داشته باشد.

شرق گرایی

بر هیچ کس پوشیده نیست با روی کار آمدن اردوغان در ترکیه، تمایل و گرایش او به شرق، بیش از غرب و اروپا بوده است. وی در زمان نخست وزیری خود به خوبی با ایران روابط سیاسی و تجاری ار حفظ و حتی ترقی بخشید. در کشورهای عربی تا حد توان کوشید نفوذ خود را گسترش دهد. در ظاهر مسئله قدس و فلسطین را پیگیری می کرد و در نقش حامی فلسطین برآمد. هرچند او از حزب اسلام گرای عدالت و توسعه برآمده است اما رفتارهای سیاسی او ناظر بر چندجانبه گرایی سیاسی توامان است. گاهی چنان از نژاد و تبار ترک می گوید که می توان او را حامی اصلی پان ترکیسم دانست. از طرف دیگر، او علما را بسیار ارج می بخشد و اسلام گرایی را به حدی می رساند که می توان او را یک اسلام گرای محض دانست. تمایلات او به اخوان المسلمین و دعوت از یوسف قرضاوی شیخ کارکشته اخوانی حکایت از آن دارد که اردوغان خلافت را بیش از هرکس دیگری، حق خود می داند. در عمل، به هیچ کدام از آنها اعتنا نمی کند و از ساختار و مفاهیم مرسومی چون دمکراسی و رای مردم استفاده می کند؛ تا جایی پیش می رود که یک نظام سیاسی جدید را با رای مردم در جامعه نهادینه می کند و به سلامت از نظام پارلمانی به نظام ریاستی گذر می کند. او همه خواسته های خود را به صندوق رای می سپارد و بر سلطه خود روپوشه ای از مشروعیت مردمی می پوشاند.

اردوغان بسیار قدرت طللب و در عین حال هوشمند است. او از تمام ظرفیت های موجود برای تحقق اهداف خود بهره می برد و موفق شد نظام ریاستی را در ترکیه نهادینه کند و خود را در راس آن قرار دهد. اردوغان را می توان دیکتاتوری مدرن نامید که حتی قانون و ابزار های مدنی را برای ماندن در قدرت به استخدام خود در می آورد. باید گفت، اردوغان شبیه هیچ کس نیست. نه پان ترک است و نه نوعثمانی گرا! او از هر عاملی برای حفظ موقعیت خود، نهایت استفاده را می برد. نوعثمانی گری دارای قابلیت و ظرفیت هایی برای ماجراجویی های او در جهان اسلام و شرق ترکیه را دارد. اندیشه سیاسی گسترده و بسیج گر، سابقه تاریخی و برجسته بودن عثمانی، پیوست چند ملیتی عثمانی، گستردگی فرهنگی و محتوایی، همگی، جذابیت های لازم از نوعثمانی گری را برای اردوغان دو چندان می کند. او در نگاه خودش، خود را یک خلیفه سلطان اما در ژست یک رئیس جمهور برآمده از خواست و رای ملت می بیند. دیکتاتوری مدرن که با بهم آوردن تمام ویژگی های متناض تاریخی و سیاسی ترکیه، در این کشور و منطقه به خوبی بازی می کند.